67. Loon op Zand

Kerk van Sint Jans Onthoofding,¹³⁵ Loon op Zand. Voorheen Johannes-de-Doperkerk genoemd.

Maria, 1500
Dm: 131 cm
Gw: 1380 kg (RDMZ)
Toon: es
O.r.nr. 6 M 22

Gieters: Willem en Jaspar Moer

Opschrift:¹⁴³
+ maria * is * mynen * naem * willem * moer * ende * jaspar * syn * broeder * maeckten * my * jnt * jaer * ons * heren * m * ccccc * (schild) *
'Maria is mijn naam, Willem Moer en zijn broer Jaspar maakten mij in het jaar [van] onze Heer 1500'
(hoogte letterrand: 63 mm; hoogte letters: circa 30 mm)

In de toren van Loon op Zand hangt een forse Mariaklok met bijzondere decoratie. De klok toont boven het opschrift een parelrand met boogfries, gotische driepas en staande kruisbloemen. Als woordscheiding fungeren bloemen met vijf spits toelopende kroonbladeren (Ø 26 mm) die op vijf schutbladeren zijn gelegd. Het aanvangskruis (28 x 29 mm) heeft armen van fleurs de lis; als ondergrond zijn, evenals bij de bloemen en het schild in de letterrand, afdrukken van weefsel te zien.
De Volks-Almanak van 1889, uitgegeven door de toenmalige archivaris van de gemeente Helmond, August Sassen, spreekt over een wapen tussen de woorden van het opschrift met 'twee beurtelings gekanteelde dwarsbalken en daaronder drie nedergehurkte vrouwenfiguren, op wier knieën den Heiland ligt uitgestrekt'.¹⁴⁴
Om deze laatste decoratie te duiden zijn afdrukken genomen en afwrijfsels van de versiering gemaakt. Hieruit bleek dat het een voorstelling op een medaillon betreft van circa 73 x 82 mm met rechte bovenzijde. Voorgesteld is Christus die na de kruisafneming – overigens zonder zichtbare armen – uitgestrekt op de schoot van drie figuren ligt: zijn moeder, de apostel Johannes en Maria Magdalena. De twee vrouwen zijn gesluierd; de Moeder Gods houdt haar hand voor haar borst om uiting te geven aan haar smart en Maria Magdalena heeft als herkenbaar attribuut een balsempot. Alle hoofden neigen naar Christus. Deze Piëtavoorstelling met drie figuren wordt elders op Brabantse klokken niet gebruikt. In de collectie H.J.E. van Beuningen te Cothen, inv.nr. 3173, bevindt zich een spiegelinsigne uit Aken, waarvan het onderste deel een Piëta toont met de apostel Johannes; Maria Magdalena ontbreekt en Christus ligt met zijn hoofd naar rechts.¹⁴⁵
Het medaillon op de klok is aan dit, in 's-Hertogenbosch gevonden, pelgrimsinsigne verwant, maar drukt meer tragiek uit. Kurt Köster vond op een klok uit Leutesdorf (1478), gegoten door Tilman von Hachenburg een afdruk van een driedelig pelgrimsinsigne uit Aken met in het onderste deel een vrijwel identieke voorstelling. Deze insignes hebben aan de onderzijde een kader, waarin verschillende reliëfs konden worden geklemd.
Een zelfde afdruk werd door Jörg Poettgen aangetroffen op klokken te Freilaubersheim (1474) en Mandel (1475) in Kreis Bad Kreuznach.¹⁴⁶ De gieters Moer gebruikten voor de versiering op de klok in Loon op Zand een soortgelijk reliëf als werd toegepast in het onderste deel van Akense bedevaarttekens.
Het vrij hoge reliëf is geplaatst binnen een flauw aangeduide ring waaromheen mogelijk restanten (onleesbare) tekst staan. De voorstelling sluit aan de bovenzijde op enige afstand van de letterrand strak aan bij de keten van het Gulden Vlies. Afwisselend worden een vuurslag en vonkende stenen getoond, waartussen een Andreaskruis is geplaatst, verwijzend naar de Bourgondische ridderorde (hoofdstuk II, 2.2.6). Deze decoratie in combinatie met het wapen achter het jaartal wijst op een adellijk persoon als stichter of opdrachtgever die een relatie had met de heerlijkheid Loon op Zand en het Bourgondisch-Habsburgse huis.
In het laatste kwart van de vijftiende eeuw ging de heerlijkheid over van Paulus II van Haastrecht en zijn vrouw Catharina van Naaldwijk naar hun zoon Dierick. Hij had twee dochters: Diericke en Maria, die na elkaar de heerlijkheid in bezit hadden.
Volgens Schutjes was deze Maria, gehuwd met Dirk van Grevenbroek, heer van Mierlo. Hij gaat voorbij aan Diericke, de zus van Maria.
Getulius Arts dacht dat het wapen op de klok bij de heren van Mierlo behoorde. Op een grafzerk, vroeger gelegen midden in het koor van de oude en allang geleden gesloopte parochiekerk van Mierlo, zou hebben gestaan: Hier leght begraaven Jonker Raas (=Erasmus) van Grevenbroek heer tot Mierlo ende sterft in't jaar 1532 op Sinte Michiels dagh. Bidt voor zijn ziel. Op de zerk stond hetzelfde wapen als op de Mariaklok.
Zowel Schutjes als Getulius vergisten zich, wellicht door het ontbreken van wapenkleuren op de grafzerk. Maria van Haastrecht was gehuwd met Robbrecht II van Grevenbroeck, via een buitenechtelijke lijn de achterkleinzoon van ridder Robbrecht I, de bastaard van Arkel.¹⁴⁷ Deze Robbrecht I kreeg Grevenbroeck, behorende tot het graafschap Loon, als leengoed van zijn oom Jan van Arkel, de prins-bisschop van Luik. De Van Grevenbroecken behoorden tot de hoge adel, maar waren niet zo voornaam als de Van Arkels.¹⁴⁸ De Van Grevenbroecken en Van Arkels voerden hetzelfde wapen. Het schild op de klok is daarmee een rechtstreekse verwijzing naar Robbrecht II van Grevenbroeck.
Toen Maria van Haastrecht, gehuwd met deze Robbrecht, de heerlijkheid erfde en Loon op Zand overging in een nieuw geslacht, zal haar echtgenoot er alles aan hebben gedaan zich als heer van Loon op Zand te manifesteren.
In een jarenlang durend proces claimde hij – mogelijk met steun van zijn oom uit Luik – onder meer het benoemingsrecht in de nieuwe kerk dat voor de oude Willibrorduskerk sinds 1233 bij de abdij van Tongerlo berustte.¹⁴⁹ Als nazaat van de Van Arkels heeft hij middels de pretentieuze versieringen op de Mariaklok zijn roemrijke afkomst vastgelegd. Samen met de klokkenklank hoorden de inwoners van de heerlijkheid wie de wereldlijke macht in Loon op Zand bezat.
De keten van het Gulden Vlies op de klok kan mogelijk ook worden verklaard.¹⁵⁰
In de veertiende eeuw waren er ten tijde van de Hoekse en Kabeljauwse twisten ongeregeldheden ontstaan tussen de heer van Loon op Zand, Paulus van Haastrecht I, en Reinoud I, heer van Brederode over een erfeniskwestie. In 1492 kwam er tamelijk onverwacht een einde aan de twisten onder de Hollandse adel, een strijd waarin ook de Van Arkels en Brederodes tegenover elkaar hadden gestaan. Het aantreden van de nieuwe heer van Loon op Zand, Robbrecht van Grevenbroeck, kan aanleiding zijn geweest om de oude vetes bij te leggen die in 1497 in een oorkonde werden vastgelegd tussen de erfgenamen van Vliesridder Reinoud II Van Brederode aan de ene kant en de familie Van Haestrecht/Grevenbroeck en Van Arkel aan de andere kant.
De versiering op de Mariaklok kan symbolisch gezien de overeenstemming tussen deze geslachten bekrachtigen, waarbij de keten dan staat voor Vliesridder Reinoud II van Brederode en Vianen (1415-1473) en zijn zoon Walraven. Met deze Walraven van Brederode werd de overeenkomst uiteindelijk gesloten.
In Loon op Zand is nog een tweede decoratie die de voorgaande redenering ondersteunt.¹⁵¹
Op het voorplein van het huidige kasteel bevindt zich een natuurstenen kapiteel van circa 48 cm hoogte, versierd met het Grevenbroeck/Van Arkelwapen en een symbool van het Bourgondische huis: een fonkelende vuurslag met twee gekruiste takken of stokken in de vorm van een Andreaskruis.
Twee putti houden de vuurslag vast, hun haren eindigen in twee krullen ter weerszijden van het wapen. Aan de bovenzijde wordt het kapiteel afgesloten door een achtkantige rollaag.
Het Andreaskruis, gevormd door twee gekruiste, knoestige takken, is een versiering die ook op klokken wordt gevoerd, zoals te Wechelderzande (cat. 95, 1526). De fonkelende vuurslag en het kenmerkende Andreaskruis bevinden zich – onder veel meer – eveneens op de veroverde vanen van de vierde Bourgondische hertog, Karel de Stoute, die gedood werd in de slag bij Grandson (1476), en kan in deze vorm gelden als een decoratie uit het derde kwart van de vijftiende eeuw. Mogelijk is het kapiteel ook in die tijd vervaardigd.
Zowel de keten van het Gulden Vlies, als het wapen op de Mariaklok en de kapiteelversiering symboliseren de vrede die tot stand kwam tussen de betrokken geslachten. Na alle onenigheden werd met de klok de weldadige vrede verkondigd en de trouw aan het Bourgondische huis vanaf het jaar 1500: precies het jaar, waarin Karel V is geboren, zoon en opvolger van de Bourgondische-Habsburgse dynastie.
De opdrachtgevers hebben voor het gieten van de Mariaklok in 1500 contact gezocht met de klokkengieters Willem en Jaspar Moer die zij kenden uit 's-Hertogenbosch.
De heren van Loon op Zand bezaten een huis in de stad, Huis van Loon genaamd, hetwelk […] naast het van Deventher's gasthuis in de richting der Loeffsche brug stond, [… dit] blijkt uit een akte van 16 januari 1501 [en uit een] akte van 9 juni 1469.¹⁵² Het huis kwam op naam van Maria van Haestrecht, echtgenote van Robbrecht van Grevenbroeck en Vrouwe van Loon op Zand. Later blijkt er opnieuw een connectie te zijn. In 1529 verkoopt de weduwe van Willem Moer het huis in de Sint-Jorisstraat, dat eens door haar schoonvader Gobelinus en zijn gezin werd bewoond, aan dezelfde Maria van Haestrecht, dan douairière van Robbrecht van Grevenbroeck genoemd.¹⁵³
Jaspar Moer en zijn zoon Jan goten in 1545 de Willibrordusklok voor Loon op Zand. Deze is, nadat zij was gebarsten, in 1774 door Alexius en Henricus Petit hergoten. De hergoten klok ging in 1943 verloren bij de klokkenvordering.